Martin J.M. Hoondert in het tijdschrift VIEREN, no 1 jaargang 2012
Geloven in muziek. Een gedenkteken in klank.
Kan oude muziek actueel zijn? Hebben gregoriaanse gezangen ons iets te vertellen?
Het Gregoriaans Koor Karolus Magnus uit Nijmegen verbindt de oude klanken van het gregoriaans met de harde realiteit van geweld tegen vrouwen.
Het resultaat is te beluisteren op een indringende cd.
Anatolia, Cristina, Sabina, Lucia, Barbara, Rufina, Julia, Flora, Catharina… namen van heilige vrouwen. In het christendom worden sinds de eerste eeuwen vrouwen die als maagd-martelares voor hun geloof gestorven zijn, vereerd. Prototype van deze vrouwelijke heiligen is Agnes, aan wie in Rome meerdere kerken zijn toegewijd. Over Agnes en over de kerken in Rome die haar naam dragen schreef de antropologe Margaret Visser een boek onder de titel ‘De geometrie van de liefde’. In dit boek geeft Visser een onthutsend beeld van de maagd-martelaressen. Waarschijnlijk werden deze vrouwen, voordat ze werden vermoord, verkracht. In de overlevering werd dit gewelddadige feit verzwegen. Maar deze heilige vrouwen werden (en worden) wel herdacht in eerbiedwaardige liturgie met fraaie gregoriaanse gezangen.
Monument
Geïnspireerd door het boek van Visser ontdekte de Nijmeegse gregoriaanse schola Karolus Magnus de ‘verborgen actualiteit’ van de gezangen voor de maagd-martelaressen. Achter de mooie gregoriaanse gezangen gaat een werkelijkheid schuil die – helaas – van alle tijden is. Dankzij het boek van Visser kon de schola Karolus Magnus een verbinding leggen tussen de vrouwelijke heiligen van de eerste eeuwen en de vele vrouwen in onze tijd die door geweld om het leven komen, die worden verkracht en misbruikt.
Voor al die vrouwen wilde de schola een monument oprichten. Hiertoe werden oude gezangen en nieuwe, actuele teksten samengebracht in een monument in klank, uit¬gebracht op een cd onder de titel ‘The Martyred Virgins. A Gregorian memorial to female victims of violence’. De verheffing die de oude liturgie beoogt en die op deze cd klinkt in de gregoriaanse gezangen uit de Agnes-liturgie, krijgt een nieuwe betekenis door de verbinding met moderne teksten waarin het lijden van zo vele, ook hedendaagse vrouwen, onverbloemd beschreven wordt.
Een muzikaal ritueel
Een monument is een vorm, heeft een structuur. Vorm en structuur van het monument dragen betekenissen over. Met een monument in klank is het niet anders. De schola Karolus Magnus presenteert de gezangen en de teksten op deze cd dan ook niet zomaar achter elkaar, maar in een weldoordachte, rituele vorm. Dit ritueel in klank begint en eindigt met een litanie: een klank die zich voortdurend herhaalt als ware het minimal music. Er klinken fragmenten uit de levensbeschrijving van de heilige Agnes, omringd met gezangen. Het leven van Agnes wordt gecontrasteerd met verhalen uit andere bronnen: het Oude Testament (2 Samuël 13), een verhaal over Keetje Tippel, en een verhaal van enkele vrouwen die de gewelddadigheden in Rwanda hebben overleefd. De strakke, symmetrische structuur van het ritueel in klank wordt doorbroken door gezangen en teksten waarin het lijden wordt ‘geheiligd’, of wellicht beter: waarin het lijden tegen een troostvolle achtergrond wordt geplaatst. Zo klinkt er onder andere een gedicht van Marthe Link, dat eindigt met de volgende regels:
Dan open ik mijn schelp naar de Zon
ik knipper met mijn ogen naar het Licht
ik neem mijn naam terug
Een klankmonument
Kunnen we een cd beluisteren als een monument, kunnen we deze muzikale vorm ondergaan als een ritueel waarin we vrouwen herdenken die vermoord, verkracht, verworpen zijn? Mijn luisterervaring is dat met name de gesproken teksten op de cd je dwingen te luisteren. Ik werd ertoe aangezet het booklet te pakken en mee te lezen. De ‘vrome klanken’ van het gregoriaans (mag ik dat zo zeggen?) contrasteren sterk met de rauwheid van de gesproken teksten, maar bieden juist daardoor de mogelijkheid om de teksten en de daarmee verbonden verschrikkelijke werkelijkheid tot je te laten doordringen. De gregoriaanse klanken openen een ‘ruimte’ waarin de pijn en het verdriet van de gewelddadige werkelijkheid een plek krijgt. Niet dat daar¬mee de pijn en het verdriet weggenomen worden, integendeel. Het overkwam mij tijdens het luisteren naar deze cd van Karolus Magnus, dat ik diep geraakt en ontroerd werd. Een louterende werking had de afsluitende litanie: een voorbede tegen het geweld en voor respect, zorg en liefde.
Van alle onderdrukking, verlos ons, Heer
Van kinderarbeid, verlos ons, Heer
Van incest, verlos ons, Heer,
Van verkrachting, verlos ons, Heer
…
Voor eerbied en respect, wij bidden U, verhoor ons
Voor zorg en liefde, wij bidden U, verhoor ons
Voor een onbezorgde jeugd, wij bidden U, verhoor ons
De Nijmeegse schola cantorum Karolus Magnus onder leiding van dirigent Stan Hollaardt schiep met deze nieuwe cd een indrukwekkend, louterend klankritueel, een waardig monument voor vrouwen van alle tijden die slachtoffer zijn van geweld.